Chủ nghĩa biểu hiện trong điện ảnh Đức – một nhãn quan mới về thế giới và nghệ thuật – Tạp chí Tia sáng

Cảnh trong phim The cabinet of Dr. Caligari

Trong một bộ phim tiêu biểu khác của Chủ nghĩa biểu hiện- Metropolis (Fritz Lang), các nhà làm phim Đức đi xa hơn về mặt thời gian và đồ họa khi dựng nên bức tranh tương lai của nền văn minh kĩ trị (năm 2026). Khung cảnh lúc này không bị bóp méo và thu hẹp đi như trong Caligari mà được phóng đại lên một cách dị thường: những toà nhà, những căn phòng, những cỗ máy… bỗng trở nên to lớn mênh mông và “nuốt chửng” lấy con người. Con người, dù tập hợp thành đội ngũ hay đám đông, vẫn cô độc nhỏ nhoi vô cùng giữa quần thể đồ đạc điệp trùng và lạnh lẽo. Chính xác hơn, trong phim biểu hiện chủ nghĩa, trên cả phương diện nhân vật điện ảnh lẫn khách thể đời sống, con người đều đặn không trở thành trung tâm của thế giới – kẻ nắm được toàn bộ những gì đang diễn ra quanh mình (hay kẻ điều khiển được “dòng tự sự” – như các nhà làm phim Hollywood vẫn thường thể hiện). Nổi bật lên trên tất cả những điều đó là niềm dự cảm chất chứa sợ hãi – rằng một ngày kia không xa – chính “nền văn minh” do con người tạo nên sẽ cầm tù thân phận và cầm tù tâm hồn con người…

Cảnh trong phim Metropolis

Như vậy, việc chủ động phá vỡ tính trong sáng hài hòa của cách thức tự sự ở các nhà làm phim biểu hiện chủ nghĩa thực chất là nỗ lực cấu trúc nên một hiện thực mới: hiện thực tâm linh sâu thẳm và thấm đẫm tính chủ quan của con người hiện đại. Hiện thực ấy khác về chất với thứ hiện thực tường minh, khách quan và duy lý trong phim của các nhà kinh điển Hollywood mà chúng ta đã nhắc ở trên. Đồng thời, kiểu dựng phim cách điệu cực độ để tái tạo một thực tại đầy xúc cảm bên trong (hơn là tái hiện thực tại trên bề mặt) cũng bộc lộ mạnh mẽ quan niệm đề cao tính nghệ thuật của điện ảnh, tính sáng tạo của cá nhân nhà làm phim. Nói cách khác, đó là sự đề cao “cái biểu hiện” trong tương quan với “cái được biểu hiện” như là một đối trọng với quan niệm làm phim cổ điển.Đến cuối thập niên 20, để cố gắng chống lại sự cạnh tranh dữ dội của phim nhập khẩu từ Hollywood, người Đức cũng bắt đầu mô phỏng các danh mục của nước Mỹ. Chính những bộ phim ấy đã dần kéo theo sự tàn lụi của Chủ nghĩa biểu hiện (Expressionist movement) với tư cách là một trào lưu trong điện ảnh Đức. tuy nhiên, chiều hướng biểu hiện chủ nghĩa (expressionist tendency) vẫn phảng phất trong thường xuyên phim Đức ở thập niên tiếp theo. Tầm ảnh hưởng còn lan đến Hollywood đặc biệt ở thể loại phim kinh dị (horror film) và phim đen (noir film) – nhất là trong khâu dàn dựng khung cảnh và ánh sáng. Sức sống của sáng tạo chính là ở đó: ngay cả khi những tuyên ngôn về cái Mới đã chìm khuất vào lãng quên, thì tiếng vọng và tinh thần cách tân của nó vẫn tiềm ẩn trong những gì còn lại. Nói theo kiểu Bakhtin khi bàn về vai trò của tiểu thuyết với các thể loại sinh thành trước nó: trong thời đại phim Biểu hiện Đức ra đời (tương đương phim Siêu thực Pháp, phim Tân hiện thực Ý, phim Montage Xôviết…), nghệ thuật cổ điển Hollywood không thể tồn tại theo một kiểu thức “như xưa” nữa mà đã “vang âm theo một cách hoàn toàn khác trước”. Vì chỉ có sáng tạo mới đánh thức được sáng tạo, và cũng chỉ có sáng tạo mới làm nên sự đa sắc đa thanh của thế giới nghệ thuật ./.